انواع روش‌های عصاره گیری | عصاره‌گیری در فارماکولوژی به معنای جداسازی بخش‌های فعال دارویی بافت‌های گیاهی یا جانوری از اجزای غیرفعال یا بی‌اثر با استفاده از حلال‌های انتخابی در روش‌های استاندارد عصاره‌گیریست. محصولات بدست آمده از عصاره‌گیری گیاهان عمدتاً بصورت جوشانده، دم کرده، عصاره مایع، تنتور، عصاره نیمه جامد و عصاره پودری هستند که بصورت داروهای خوراکی یا استعمال خارجی استفاده می‌شوند.
انواع روش‌های عصاره گیری
ماسراسیون (Maceration) یا خیساندن
این روش ساده‌ترین روش عصاره‌گیریست. در این فرآیند، ابتدا گیاه خام بصورت درشت پودر شده و در ظرفی در بسته به مدت حداقل سه روز درون حلال مناسب در دمای اتاق باقی میماند. در این مدت محلول بصورت مداوم هم زده می شود تا عصاره گیاه درون حلال حل شود. بعد از مدتی رنگ مایع عوض می‌شود و این نشانه این است که حلال یکسری متابولیت‌ها را در خود حل کرده و آن رنگ را به خودش گرفته است.
سپس مایع بدست آمده از قسمت جامد جداسازی شده و توسط فیلتراسیون به مایع شفافی تبدیل می شود. بعد از فیلتراسیون حلال تقطیر شده و معمولاً ماده چسبناکی ته بالن باقی میماند که به آن عصاره می‌گویند.
اینفیوژن (Infusion) یا دم کردن
در ادامه معرفی انواع روش‌های عصاره گیری به اینفیوژن می‌رسیم. این روش نوعی ماسراسیون است با این تفاوت که در آن گیاه خام برای مدت کوتاهی با آب سرد یا جوش خیسانده می شود. این روش زمانی کاربرد دارد که ترکیبات گیاه، قطبی و محلول در آب باشند تا در مدت زمان کوتاهی در آب حل شوند. علاوه بر این اگر از آب جوش برای عصاره‌گیری استفاده می‌شود، ترکیبات گیاه نباید به دما حساس باشند.
دایجسیون (Digestion) یا هضم
این روش نوعی خیساندن است که در آن از حرارت ملایم در طول فرآیند استخراج استفاده می‌شود. در نتیجه کیفیت محلول بدست آمده افزایش می یابد. از این روش در مواقعی استفاده می شود که
- حرارت بالا باعث خراب شدن مواد شده
- حرارت قدرت استخراج حلال را زیاد نماید.
اگر دما تبخیر حلال کمتر از دمایی مورد استفاده در این روش باشد، بهتر است از مبرد استفاده شود.
دکوکسیون (Decoction) یا جوشاندن
در این فرآیند داروی خام در حجم مشخصی از آب برای مدت زمان معینی جوشانده می‌شود. سپس سرد، جداسازی و فیلتر می‌شود. این روش برای استخراج ترکیبات محلول در آب و پایدار در گرما مناسب است.
انواع روش‌های عصاره گیری | پرکولاسیون (Percolation)
روش‌هایی که تا الان معرفی شدند بر پایه روش ماسراسیون کلاسیک بودند ولی در این روش از دستگاه نسبتاً مدرن‌تری به نام پرکولاتور جهت استخراج ماده مؤثر گیاه استفاده می‌شود. پرکولاتور همانطور که در شکل زیر نشان داده شده ظرف مخروطی باریک می‌باشد که دو انتهای آن باز است.
در این روش گیاه پودر شده را با مقدار کافی حلال مرطوب کرده و در یک ظرف در بسته به مدت ۴ ساعت قرار می‌دهند سپس مخلوط را در پرکولاتور قرار داده و مقادیر کافی حلال برای اشباع کردن مواد اضافه می‌کنند بطوری که حلال به صورت یک لایه سطح پودر را بطور کامل بپوشاند. سپس عصاره‌گیری را آغاز نموده تا زمانی که حلال خروجی از پرکولاتور بیرنگ شود عصاره‌گیری را ادامه می‌دهیم، در نهایت عصاره حاصل از پرکولاسیون را جمع‌آوری کرده و حلال آن را توسط دستگاه روتاری استخراج می‌کنیم.
سوکسله (Soxhlet) یا عصاره‌گیری گرمای مداوم (Hot Continuous Extraction)
در این روش از حرارت مداوم استفاده می‌شود و ممکن است از هر نوع حلالی استفاده شود. دستگاهی که در این روش مورد استفاده قرار می‌گیرد شامل ۳ بخش اصلی است:
- بالن حاوی حلال که در پایینترین قسمت قرار می‌گیرد و زیر آن منبع حرارت مثل مانتل یا شوف بالن روشن می‌شود.
- بخشی شیشه‌ای در وسط سیستم به نام Soxhlet و شامل استوانه‌ای در وسط، یک مسیر لوله‌ای در سمت راست و یک مسیر لوله‌ای U شکل در سمت چپ (Siphon Tube) که مانند سیفون عمل می‌کند.
- مبرد
برای شروع کار ابتدا در بالن حلال تمیز ریخته، گیاه پیچیده شده در یک پارچه متخلخل را در وسط دستگاه قرار می‌دهیم و سپس مبرد را وصل می‌کنیم. با آغاز حرارت، بخار حلال از لوله سمت راست حرکت کرده و به مبرد می‌رسد و سرد می‌شود و قطره قطره روی گیاه می‌چکد. در ادامه استوانه سوکسله پر از حلال می‌شود و عصاره‌گیری توسط حلال انجام می‌شود.
همزمان با پر شدن استوانه اصلی از حلال، حلال درون Siphon Tube هم بالا می‌رود ( قانون هم سطح بودن مایعات در ظروف مرتبط) تا جایی که به لبه بالایی می‌رسد. اولین قطره‌ای از حلال که از این انحنای بالایی خارج شود با توجه به قانون چسبندگی مولکول‌های مایع-مایع همه حلال را به یک مرتبه و ناگهانی با خودش پایین می‌کشد و محفظه را کاملاً خالی می‌کند.
در این مرحله حلال دوباره به بالن برمی‌گردد ولی حلال دیگر حلال خالی نیست بلکه محلول است و مواد مؤثره گیاه درونش وجود دارد. مجدداً حلال (فقط حلال) تبخیر می‌شود و مجدداً چرخه به صورت متناوب و به دفعات انجام می‌شود و رنگ محلول در بالن پررنگ و پررنگتر می‌شود. با بدست آوردن تجربه متوجه می‌شویم که در روش عصاره‌گیری گرمای مداوم چند بار استوانه باید پر و خالی شود تا عصاره‌گیری بطور کامل انجام شود.
سونیکیشن (Sonication) یا عصاره‌گیری مافوق صوت (Ultra Sound Extraction)
در این نوع از انواع روش‌های عصاره گیری امواج با فرکانسی بین ۲۰kHz تا ۲۰۰۰kHz دیواره سلولی را از بین برده و سبب استخراج ماده مؤثره می‌شود ولی هزینه این روش بالاست. از طرفی بیشتر از ۲۰kHz اثر مضر روی اجزاء فعال داشته و سبب تولید رادیکال‌های آزاد می شود.
